Seni itu keindahan
dan kecantikan. Apa sahaja yang dianggap indah dan cantik disebut sebagai hasil
atau karya seni. Ini adalah tanggapan umum yang boleh diterima pakai untuk
menafsirkan apa itu seni. Kamus Dewan mendefinisikan dua maksud utama seni
sebagai; 1) Halus (kecil, elok) dan 2) karya (sajak, lukisan, muzik, dll) yang
dicipta dengan bakat (kecekapan). Kesimpulannya seni itu ialah karya indah lagi
molek yang dihasilkan dengan penuh ketelitian berdasarkan bakat dan kebolehan
sang pengkarya. Ini hanyalah takrif umum. Maksud 'halus' di dalam Kamus Dewan
itu sendiri menggambarkan karya seni itu dihasilkan dengan penuh ketelitian dan
ekspresi, melibatkan perahan fizikal, mental dan jiwa sang pengkarya. Justeru,
apa sahaja karya yang dihasilkan dengan cincai dan tidak bersungguh-sungguh dan
gagal menepati ciri-ciri dan kriteria utama yang ditetapkan dalam sesebuah
kerja seni tertentu, bolehlah dibuang label 'seni' dari karya tersebut. Semudah
itu.
Seni itu terbahagi
kepada juzuk-juzuk dan pembahagiannya yang tersendiri. Sebelum pergi lebih
jauh, perlu aku nyatakan di sini bahawa skop penulisan ini hanya akan
memfokuskan kepada salah satu bidang seni yang popular di Malaysia (atau yang
aku anggap popular) iaitu filem. Tetapi, sejak dahulu sehingga kini status
filem sebagai seni masih diperdebatkan. Adakah filem boleh disebut sebagai
seni? Atau ianya semata-mata hiburan?
Golongan yang
skeptik terhadap filem sebagai seni berhujah bahawa filem adalah semata-mata
imej yang bergerak. Ianya sekadar fotografi yang melalui proses mekanikal dan
seterusnya menghasilkan gerakan, situasi dan peristiwa. Bagi mereka, filem
hanya merakamkan realiti di mana kebanyakan elemen didalamnya ialah semulajadi
dan tidak memungkinkan campur tangan sepenuhnya seseorang pengkarya ke atas
sesebuah filem. Pengkarya filem tidak dapat meluahkan kreativiti artistiknya ke
tahap maksima dan menyebabkan filem itu sendiri gagal untuk berhubung dengan
khalayak dalam menyatakan ekspresi pengkarya. Malah sekiranya filem ini mampu
menyampaikan rasa estetiknya atau idea dan mesejnya kepada khalayak, peranan
pengkarya filem ke atas filem tersebut masih boleh dipersoalkan. Adakah filem
tersebut berjaya kerana unsur artistik atau kreativiti yang dihasilkan
pengkarya atau disebabkan oleh wujudnya elemen-elemen semulajadi dan realiti di
dalam filem tersebut, yang berada di luar kawalan pengkarya itu sendiri.
Untuk menjawab hujah
ini kita perlu sedar bahawa fotografi dan filem bukanlah merakamkan realiti
tetapi sekadar merakam imej kepada realiti. Ianya adalah representasi visual
kepada apa yang kita faham sebagai realiti. Malah sesebuah filem telah menerima
campur tangan dari pengkarya filem apabila filem itu dirakamkan. Mereka telah
menentukan jenis lensa tertentu, penataan cahaya tertentu, situasi tertentu,
lokasi tertentu untuk shot tertentu. Itu belum dikira props dan set yang
digunakan, lakon layar yang disediakan, solekan dan sebagainya. Setiap susun
atur, kelakuan, situasi dan dialog yang dituturkan segalanya telah ditentukan
mengikut perkiraan kreativiti dan artistik pengkarya filem. Apabila selesai
dirakamkan, imej ini akan terus di manipulasi, disunting dan diubahsuai di
studio. Kita boleh bayangkan berapa ramai tenaga kerja yang menggunakan kreativiti
mereka untuk menghasilkan sesebuah filem. Oleh itu, ianya bukan lagi realiti
tetapi kita menanggapinya sebagai realiti. Inilah yang cuba dimaksudkan oleh
Rene Magritte dengan lukisan terkenalnya, la trahison des images
(Kecurangan Imej).
Inilah kuasa dan
pengaruh sebenar filem atau televisyen, iaitu ia mencipta imej untuk realiti,
kelahiran semula realiti di dalam bentuk yang diinginkan dan diimaginasikan
oleh manusia. Sejarah juga merakamkan bahawa manusia belajar melukis sebelum
menulis. Dinding-dinding gua menjadi kanvas manusia pra sejarah melakarkan
kisah hidup, intepretasi dan imaginasi mereka terhadap realiti. Ini menjadi
bukti bahawa sejak awal lagi manusia sememangnya mempunyai keinginan untuk
mencipta dan mengkonstruk realiti baru. Manusia ingin mengawal dan mengubah
realiti. Ironi juga, rancangan yang disebut realiti TV itu pun adalah
sebesar-besar penipuan kepada realiti. Sila tonton The Truman Show untuk lebih
memahami konsep realiti TV ini.
Keberkesanan mesej
dan rasa estetik pula tidak sepatutnya menjadi piawaian untuk menentukan sama
ada sesebuah medium itu layak dianggap seni ataupun tidak. Ini kerana ianya
bergantung kepada pemahaman dan intrepretasi khalayak sebagai audiens. Lukisan
Mona Lisa yang dianggap 'the best known, the most visited, the most written
about, the most sung about, the most parodied work of art in the world' itu
pun tidak difahami oleh kebanyakan manusia. Kita menganggap ia istimewa kerana
sekian lama manusia dan media mengagungkannya. Secara peribadi, aku lebih
berminat kepada karya-karya Bayu Utomo Radjikin berbanding Mona Lisa. Malah
elemen-elemen yang menimbulkan estetik dan keghairahan terhadap seni itu pun
(sekali lagi Mona Lisa boleh dijadikan contoh kes) sukar dijustifikasikan
adakah bersifat luaran (dari seni itu sendiri) atau dalaman (interpretasi
manusia).
Antara isu lain
ialah, jika filem itu sebuah kerja seni maka siapa artis atau pengkarya utama
yang mendominasi dan menentukan hala tuju filem itu secara keseluruhannya.
Ramai yang akan menjawab pengarah. Timbul persoalan yang lain benarkah pengarah
mendominasi bentuk dan isi sesebuah filem? Bagaimana dengan penulis lakon
layar? Bagaimana dengan jurugambar? Bukankah kesatuan idea dan kreativiti
individu-individu ini yang melengkapkan filem? Bukankah kewujudan filem adalah
hasil koloborasi sekumpulan manusia? Mengapa di majlis anugerah filem, Filem
Terbaik di sampaikan kepada penerbit filem? Akhirnya siapa yang menghasilkan
filem? Persoalan-persoalan ini dibangkitkan kerana wujud pernyataan yang tidak
rasmi (tetapi popular dan kuat bukan sahaja di kalangan karyawan seni malah
juga ahli akademik) bahawa untuk sesebuah medium itu dianggap seni (ataupun
sebagai bidang pengkajian yang serius), seorang maestro perlu dikenal pasti.
Maestro yang mendominasi dan menumpahkan kemahiran artistik dan kreativitinya
ke dalam sesebuah filem. Maestro yang meninggalkan signature stylenya di
dalam setiap filem. Dan muncul auteur theory menyelesaikan kekusutan ini
dengan memberi jawapan, sang pengarahlah maestro yang kita cari!
Auteur theory
(bahasa Perancis untuk pengarang/ author) pada asalnya adalah berupa kritikan
dari sekumpulan pemuda Perancis terhadap industri perfileman negara mereka yang
dibanjiri filem-filem yang buruk dan sampah. Para pemuda ini yang muncul
sebagai antara pengkritik dan akhirnya pembikin filem yang berpengaruh-
antaranya Francois Truffaut dan Jean-Luc Godard- telah mengangkat filem-filem
Amerika sebagai contoh yang perlu diikuti oleh pengkarya filem Perancis. Mereka
menyatakan pengarah-pengarah seperti Orson Welles, Alfred Hitchcock dan John
Ford telah meninggalkan signature style di dalam setiap filem mereka dan
biar siapa pun penerbit, penulis lakon layar, jurukamera atau pelakon, kita
akan tetap melihat kesinambungan style/ teknik di dalam setiap filem
arahan mereka. Inilah yang menjadi asas kepada auteur theory.
Teori ini
dikembangkan di Amerika oleh Andrew Sarris (Sarris yang menggelarnya auteur
theory). Prinsip utama teori ini ialah meletakkan pengarah sebagai nadi
utama yang menggerakkan struktur (bentuk dan isi) sesebuah filem. Namun Sarris
meletakkan tiga kriteria utama yang melayakkan seseorang pengarah itu digelar
auteur. Pertama, seorang pengarah haruslah menguasai kemahiran teknikal di
dalam menghasilkan filem. Kedua, seorang pengarah mesti mempunyai signature
style yang tersendiri di mana ianya boleh dilihat di dalam setiap filem
arahannya (bukan sahaja dalam bentuk teknikal malah idea dan simbol yang
mengekspresikan pemikiran pengarah itu). Ketiga, kriteria terpenting, iaitu worldview
atau pandangan alam seorang pengarah yang muncul secara konsisten di dalam
setiap filemnya. Auteur theory ini pun menerima banyak kritikan daripada
ahli teori filem yang mempersoalkan adakah semata-mata sang pengarah yang
memberi sumbangan terbesar dari sudut artistik dan kreativiti kepada sesebuah
filem. Bagi aku auteur theory bukan sekadar usaha meletakkan peranan
pengarah sebagai pengarang utama tetapi lebih kepada menjawab persoalan apa
sebenarnya peranan pengarah di dalam sesebuah filem. Aku bersetuju pengarah
yang baik harus memenuhi kriteria-kriteria yang ditetapkan oleh Sarris kerana
filem bukan sahaja membawa representasi visual tetapi juga mengusung wacana dan
idea pengarah. Pengarah memang mendominasi bentuk dan isi filem tetapi aku lebih
suka melihat filem sebagai hasil artistik dan kreativiti kolektif sekumpulan
pengkarya.
Sesetengah pengkaji
seni pula menyatakan bukan semua filem boleh dimasukkan sebagai kerja seni
kecuali filem-filem yang diangkat sebagai art film atau avant garde
film yang ditayangkan di art house atau galeri seni manakala filem-filem
yang dihasilkan untuk tontonan umum tidak layak diklasifikasikan sebagai seni.
Pembahagian yang rigid dan keras sebegini membuatkan apa yang dikatakan 'seni'
itu sendiri kelihatan bersifat elitist, eksklusif dan hanya mampu dinikmati
oleh segolongan kecil penonton. Noel Carroll, seorang ahli falsafah seni
Amerika menjelaskan 4 sebab dalam percubaannya untuk mempertahankan bahawa
filem yang dihasilkan untuk tontonan umum juga layak di anggap seni. Pertama,
filem mempunyai genre dan bentuk, yakni berasal dari genre dan bentuk
karya-karya seni awal yang lain. Kedua, pengkarya filem telah melibatkan diri
mereka di dalam aktiviti-aktiviti yang bersifat artistik untuk menghasilkan
filem; penulisan, lakonan, seni pengambaran dan sebagainya. Ketiga, secara
asasnya, aktiviti-aktiviti di atas sememangnya dipersetujui oleh
pengkaji-pengkaji seni sebagai kerja-kerja seni. Aku amat bersetuju dengan
sebab ketiga ini. Dan keempat, Carroll menjelaskan bahawa mereka yang menolak
status seni hanya kerana ia popular mempunyai kefahaman yang juling tentang
perbezaan di antara hasil seni dan bukan seni berdasarkan perbezaan penilaian
yang bersifat tinggi/ rendah, seperti seni yang baik/ seni yang buruk dan seni
berkualiti tinggi/ seni berkualiti picisan. Sesetengah filem popular mungkin
kurang berkualiti dari art filem tetapi ia tetap sebuah kerja seni.
Filem-filem untuk
tontonan umum juga selalunya dikaitkan dengan motif keuntungan di mana
seolah-olah wujud hubungan yang kontra di antara seni dan perniagaan. Sesebuah
karya yang dihasilkan untuk orang ramai seolah-olah hilang nilai artistik,
kreativiti dan seni dari karya tersebut. David Bordwell menyebut ketika era
Renaissance di Itali, para pelukis telah dibayar oleh gereja untuk
menggambarkan kisah-kisah di dalam Bible. Malah Michaelangelo dan Leonardo Da
Vinci turut dibayar atas hasil seni mereka dan ini tidak mengurangkan status
seni atau kreativiti artistik mereka.
Ini adalah antara
isi yang mendasari perbincangan tentang status filem sebagai seni. Masih banyak
lagi sebenarnya yang menjadi isi pertikaian. Justeru aku menganggap adalah
lebih selesa untuk kita menganggap semua filem adalah kerja seni kecuali yang
tidak menepati kriteria-kriteria tertentu. Ini lebih baik daripada menganggap
semua filem bukan kerja seni kecuali yang menepati kriteria-kriteria tertentu.
Walau pelbagai perdebatan muncul, kita tidak boleh menidakkan filem telah
menjadi medium yang paling berkuasa dan luas skop penyampaiannya. Filem telah
dibuktikan berjaya menjadi sumber hiburan, medium propaganda, komoditi ekonomi,
wacana pemikiran serta budaya dan saluran hedonisme. Di Malaysia, kebanyakan
penonton filem malah mungkin para pengarahnya menganggap filem semata-semata
hiburan sedangkan di luar kesedaran kita filem-filem telah menghantar idea dan
mesej secara tidak langsung kepada kita melalui bahasa filem itu sendiri. Ini
aku jelaskan kemudian.
